Khaljiler Delhi sultanlığı döneminde bölgenin yönetimini ele geçirmiş olan bir hanedandır. Delhi’ye Afganistan’dan gelen akınlarla saldıran bu güçler, bölgeyi yöneten Memlükleri devirmiş ve Delhi’de 30 yıl süreyle hüküm sürmüşlerdir. Kökenleri konusunda yapılan araştırmalar Khaljiler Türk mü Peştun mu tartışmasını da getirmiştir. Yapılan araştırmalar Khaljilerin bir Türk kavmi oldukları ama dönemin güçlü devleti olan Afganlıların yönetimi altında asimile olarak Afganlaştıklarını göstermiştir.
5. yüzyılın sonunda Afganistan, Eftalit Hunlarının egemenliği altındaydı. Khaljier, bu tarihlerde Orta Asya’da ortaya çıktı ve bir göçebe konfederasyonu yapısındaydılar. Eftalitleri bölgeden çıkararak Afganistan’ın kontrolünü ele geçirmeye başladılar. Afganistan, sonraki birkaç yüzyıl boyunca Hun kökenli ardıl sultanlıkların kontrolü altında kalacaktı.
Halaçlar
Khaljilerin hikayesi Halaç halkı olarak başlar. Halaçlar, Eftalit göçebe konfederasyonunu oluşturan birçok gruptan biriydi. Halaç Türkçesi denilen bir Türk lehçesi konuşurlardı. Yerleşim yerleri Gazne bölgesi yakınlarıydı ve yarı göçebe çoban niteliğindeydiler.
9. yüzyılda İbn Khordadbeh, Halaç halkını Türklerin bir parçası olarak not eder. Bir asır sonra, El-Harezmi, Halaç halkının, Eftalit İmparatorluğu’nun kalıntılarından biri olduğunu yazar. Mahmud el-Kashgari, 11. yüzyılda Halaç halkından “Türk görünüşlü, Türk giyimli ve Türk dilli” bir grup insan olarak bahseder.
Bu anlatımlar Halaçların Türk kökenli olduğunu kanıtlamaktadır. Halaçlar o dönemde koyun ve diğer hayvanları otlatan yarı göçebe çobanlardı. Afganistan’da Tukharistan (Belh), Guzganan (Güney Faryab’ın dağlık bölgesi), Sar-i Pul ve Badgis vilayetleri, Helmand’da Bust ve Gazne bölgelerinde yaşadılar.
Khalji’ler
11. yüzyılın başlarından itibaren Halaçlar, tüm bölge ile birlikte büyük bir değişim yaşamaya başlamıştır. Bu değişiklik Gazneli Devletinin ortaya çıkması ve Gazneli Sultan Mahmud’un yönetime gelmesi ile ilişkilendirilir.
Gazneli Sultan Mahmud’un babası Sebüktekin, Samani İmparatorluğu içinde bir Ghulam (köle asker) idi. Mahmud’un yeni Gazneli İmparatorluğu, bu Gulam askerlerini bir güç olarak kullandı. İşe alınan askerler arasında Halaç halkı da vardı. Gulamların müslüman olmayan kabilelerden de devşirilmesi o dönemde yaygındı. Bu nedenle Gazneli İmparatorluğu’ndan önce Halaçların Müslüman olmadıkları düşünülür.
Gazneli İmparatorluğu, Halaçları Müslümanlaştırdı. Gulam ordusu olarak, İslam’ı kabul etmeleri ve Gazneli sultanının sadık koruması ve ordusu olarak hizmet etmeleri istendi. Karşılığında, onlara yüksek mevkiler ve araziler verilecekti. Bu, Halaçların yoksul ve yarı göçebe bir yaşamdan ayrılarak yüzyıllık bir zaman içinde askeri bir güce ve seçkin bir hayata yükselmesini sağladı.
Daha sonra Gazneli İmparatorluğu’nun yerine Ghur İmparatorluğu geçti. 1151’de Gazne şehrini ele geçirdikten sonra Gurlu İmparatorluğu, Halaçları kendi imparatorluğunun çatısı altına aldı. Ghurlular, Hint Yarımadası’nın derinlerine yapılan saldırılar da dahil olmak üzere, yaptıkları savaşlarda Halaçları Ghulam askerleri olarak kullanmaya devam ettiler.
Gurlu ve Gazneli İmparatorlukları döneminde, birçok şehirde büyük bir Halaç nüfusu oluştu. Bu şehirler arasında Kandahar, Kabil, Multan ve Gazne vardı. Devlet içinde yerlerini sağlamlaştıran Halaçlara hem sürülerini otlatmak için araziler verildi hem de bir çatışma durumunda sadık bir askeri güç olarak hizmet etmek üzere hazır tutuldular.
Gazneliler ve Gurlu imparatorlukları döneminde Halaçların dil ve kültürü de değişmeye başladı. Bu dönemde artık “Türk” olarak anılmamaya başlandı. Tarikh-i Sistan, Halaçlardan “Türk” olarak bahsetmez. İkisi arasında ayrım yapan Firdevsi de öyle. 13. yüzyıldan kalma Minhaj-i-Siraj Cuzcani, onlardan ne Türk ne de Afgan olarak söz eder, onları tamamen farklı bir grup insan olarak görür.
Halaçlar da yerel Afganlarla karışmaya ve yavaş yavaş onların kültürlerini ve dillerini benimsemeye başlamıştır. Böylece 12. ve 13. yüzyıllarda Halaç halkı dönüşüm göstermiş olur. Artık ne yerel halk ve ne da başka Türk gruplar tarafından tam olarak bir Türk grubu veya Afgan olarak görülmüyordu. Durumları belki de bu iki grup arasında bir geçiş halindeydi. Bu aşamada, Halaç halkı “Khalji” veya “Khilji” olarak isimlendirildi. Bu isim Afganistandaki bir kabileye ait bir bölgenin ismiydi.
Halaç halkının bu dönüşümü 13. yüzyılda Muhammed ibn Najib Bakran tarafından şöyle aktarılmıştır. “Halaçlar, Karluk sınırlarından Zabulistan’a göç eden bir Türk kabilesidir. Gazne’nin ilçeleri arasında yaşadıkları bir bozkır vardır. Havanın sıcaklığından dolayı ten renkleri değişmiş ve siyahlığa meyletmiştir; dilleri de değişikliğe uğramış ve farklı bir dil haline gelmiştir.”
-Muhammed ibn Necib Bakran
Ghilji veya Ghilzai
Khaljiler içinde en büyük dönüşüm Delhi Sultanlığı döneminde yaşanmıştır. Bu dönemde Khalji’ler Afgan/Peştun kimliğine asimile olmaya ve Afganların dilini, ve kültürünü benimsemeye başlamışlardır. Bunun sonunda bir Afgan kabilesi haline geldiler. Khalji’lerin zaman içinde Afgan kabilesinin çekirdeğini oluşturan Ghilji / Ghilzai kabilesinin temelini attığına inanılır.
19. yüzyılda Ghilji kabilesi göçebeleri Afganistan’da yarı göçebe çobanlar olarak yaşamaya başladılar. Tıpkı yüzyıllar önceki ataları olan Halaçların yaptığı gibi.
Khaljiler Türk mü Peştun mu?
İkisi de değil. Khalji’ler dönüşüm sürecinde olan bir gruptu. Ne Türk ne de Afgan’dılar. İkisinin arasında bir şeydiler. Türkler kendileri ile Halaçlar arasında net bir ayrım yapmamıştır. Bu yüzden Khalji Hanedanı genellikle Türk-Afgan olarak adlandırılır.
Hanedanın zaman içinde değişen isimlerinin kökeni şöyledir.
Halaç – Türkçe
Khalji/Khilji – Türk-Afgan
Ghilji/Ghilzai – Afgan
