Afganistan’daki imparatorluklar

Afganistan coğrafyası birçok imparatorluğun beşiği ve birçok kültürün yol kavşağı olmuştur, bunun sonucunda İran, Orta Asya, Hindistan ve hatta Çin’den gelen çeşitli kültürel unsurlar Afganistan’a gelmiş ve burada etkiler bırakmıştır. 

Afganistan’daki İmparatorluklar arasında en önemli 10 imparatorluk, tarih sırasına göre burada sıralandı. Afganistan’ı yöneten ancak Afganistan kökenli olmayan imparatorluklar bu listenin dışındadır. Bu imparatorlukların sınırlarını kesin olarak belirlemek, toprak değişiklikleri, savaşlar ve araştırma kaynaklarının yetersizliği nedeniyle mümkün değildir. Bu yazıdaki coğrafi yer tanımları istatistiklere ve tahminlere dayanmaktadır. 

Greko-Baktriya Krallığı (M.Ö. 256 – M.Ö. 125)

M.Ö. 256’dan M.Ö. 125’e kadar Orta Asya ve Güney Asya’da yer almış Helenistik bir devletti. Krallık, Seleukos İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra kendini Baktriya (bugünkü Afganistan) kralı ilan eden general Diodotus tarafından kuruldu. Krallığın başkenti başlangıçta Baktria (Belh şehri) idi, ancak daha sonra Amu Derya nehrinin kıyısındaki İskenderiye’ye (Afganistan’ın kuzeydoğusundaki Ay-Hanım’a) taşındı. Krallık, askeri gücüyle ve Hindistan’daki Mauryan İmparatorluğu gibi komşu devletlere karşı başarılı seferleriyle tanınıyordu. 

Greko-Baktriya krallığı döneminde bu bölge ticaret, sanat ve kültürün önemli bir merkezi haline geldi ve hem Yunanistan hem de Orta Asya ile yakın bağlar kuruldu. Krallığın hükümdarları Yunanlı veya Makedon kökenliydi ve Yunan dili, dini ve sanatı da dahil olmak üzere Yunan kültürünün birçok yönünü benimsediler. Bu dönemde oluşan sanat, Gandhara Dönemi olarak adlandırıldı.

Greko-Baktriya Krallığı, topraklarını Baktriya’nın ötesine kadar genişletti ve günümüz Afganistan, İran, Pakistan, Tacikistan, Özbekistan ve Türkmenistan’ın bazı bölgelerini de içine aldı. Krallığın sanat ve mimari tarzı, Yunan ve Orta Asya tarzlarının karışımıyla dikkat çekiyordu ve Greko-Baktriya kralları, birçok önemli heykel, resim ve edebiyat eserinin yapımını sipariş ederek sanatın hamisi olmuştu.

Yaklaşık 2 bin yıl öncesine ait Tillya Tepe’nin altın eserleri (diğer adıyla Baktriya Altınları). Bu eserler, Greko-Baktriya döneminin sonları ve Kuşan döneminin başlarına aittir.

Afganistan’daki İmparatorluklar Kuşan İmparatorluğu (30–375)

MS 1. yüzyıldan 4. yüzyıla kadar varlığını sürdürmüş olan güçlü bir devletti. Günümüz Afganistan, Pakistan, Hindistan ve Orta Asya’nın bazı bölgelerinde yer almaktaydı. Kuşanlar, sanat, bilim ve din alanındaki olağanüstü başarılarıyla tanınırdı. Kuşanlar ilk başkentlerini günümüz Afganistan’ındaki Bagram’da kurdular. Şehir, ticaretin önemli bir merkeziydi ve Hindistana açılan bir kapı görevi görüyordu. 

Kuşan hükümdarları Budizm ve diğer dinlerin büyük destekçileriydi. İmparatorları Büyük Kanishka’nın yönetimi altında Kuşan İmparatorluğu, Aral Denizi’nden Ganj Nehri’ne kadar uzanan çok geniş bir coğrafyaya ulaştı. İmparatorluk, Çin, Hindistan ve Akdeniz dünyasını birbirine bağlayan bir ticaret yolu ağına sahip oldu. Böylece önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Kuşanlar askeri güçleriyle de tanınıyorlardı ve orduları tüm bölgede korku salıyordu. Kuşan İmparatorluğu 3. yüzyılda çöktü ve yerini birkaç küçük devlet aldı. Buna rağmen, Kuşanların mirası Afganistan, Hint Yarımadası ve Orta Asya’nın sanat, kültür ve dini yapısında hala görülebilir.

Kuşan İmparatorluğu döneminden kalan Ayaz Kale. Günümüzde Özbekistan sınırları içindedir.

Kidarit Krallığı (320–467) 

Kidaritler, 4. ve 5. yüzyıllarda Orta Asya ve kuzey Hindistan’da güçlü bir imparatorluk kuran göçebe bir halktı. Kidaritlerin kökenleri belirsizdir, ancak Orta Asya’daki Akhun konfederasyonunun bir kolu oldukları düşünülmektedir. Kidaritler, askeri becerileri ve geniş toprakları fethetme ve yönetme yetenekleriyle tanınırlardı. Başkentlerini Bactria’da kurdular ve Orta Asya, Kuzey Hindistan ve batı Çin’in bazı bölgelerini kontrol altında tuttular. 

Kidarit İmparatorluğu, kültürel ve dini etkilerin karmaşık bir yapısına sahipti. Kidariler öncelikle göçebe bir halk olsalar da, toplumlarına Hint, İran ve Çin kültürünün unsurlarını da dahil ettiler. Farklı dinlere karşı hoşgörülüydüler ve Budizm, Hinduizm ve Zerdüştlüğün topraklarında bir arada yaşamasına izin verdiler.

Akhunlar İmparatorluğu (440–560)

Beyaz Hunlar veya Eftalitler olarak da bilinen Akhunlar, 5. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar Orta Asya’da var olan güçlü bir göçebe devletiydi. Akhunlar, aslen doğudaki Altay Dağları’ndan Pamir bölgesine ve kuzey Afganistan’a göç eden çeşitli kabilelerin oluşturduğu bir konfederasyondu. Baktria’da (bugünkü Belh) büyük bir imparatorluk kurdular. Güçlü krallarının liderliğinde Eftalitler Orta Asya’nın büyük bir bölümünü ve Güney Asya’nın bazı kısımlarını kapsayan geniş bir imparatorluk kurdular. Askeri güçleriyle tanınan Akhunlar, Sasani İmparatorluğu ve Batı Türk Kağanlığı gibi komşu imparatorluklarla sık sık çatışmaya girmiştir. 

Akhunlar, Orta Asya ve Hindistan’ın kültürel ve siyasi manzarası üzerinde önemli bir etkiye sahipti. İmparatorluklarının dört bir yanına yaydıkları Budizm’e verdikleri destekle tanınırlardı. Akhunlar daha sonraları Sasani İmparatorluğu ve Türkler tarafından yenilgiye uğratıldı ve asimile edildi, ancak mirasları yüzyıllar boyunca bölgenin tarihini şekillendirmeye devam etti.

Bamiyandaki Buda Heykelleri

Alkon Hunları (370–670)

Alkon Hunları, 4. – 7. yüzyıllarda Orta Asya ve Hindistan tarihinde önemli bir rol oynayan göçebe bir halktı. Günümüzdeki Moğolistan bölgesinden gelen Alkon Hunları batıya göç ederek, günümüzdeki Afganistan’ın kuzeyinde ve Özbekistan’ın güneyinde olan bölgeye yerleşti. Alkon Hunları esas Hunların bir parçasıydı. Yönetimleri sırasında Kapisa ve Kabulistan’da (günümüz Kabil ve çevresi) güçlü bir hükümet kurdular, daha sonra Sagala’ya taşındılar. Alkon Hunları böylece bölgede önemli bir güç haline geldi ve sık sık komşu devletlerle ve imparatorluklarla çatıştı. 

Kuzey Hindistan’daki Gupta İmparatorluğu’nu sık sık işgal ettiler ve 6. yüzyılda bu imparatorluğun çöküşüne katkıda bulundular. Alkon Hunları, Kuzey Hindistandaki Sagala ve Mathura şehirlerini merkez alan bir bölgede kısa ömürlü bir devlet de kurdular. 

Alkon Hunlarının Eftalitlerin bir kolu olduğu düşünülürdü, ancak bugün bu ikisi ayrı hanedanlar olarak kabul edilmektedir. Diğer hanedanların aksine, Alkon Hunları Budist değildi. Onlar güneşe taparlardı.

Saffariler Hanedanlığı (861–1003)

Saffariler İmparatorluğu, 861’den 1003’e kadar günümüz Afganistan ve İran’ın bazı bölgelerini yöneten ve İran kökenli bir hanedanlıktı. İmparatorluk, Afganistan’ın güneybatısındaki Sistanlı Saffar tarafından kuruldu. Saffar, bakırcı olarak çalışmaya başladıktan sonra Abbasi Halifeliğine karşı bir isyanın lideri olarak iktidara geldi. Başkent olarak günümüz Afganistan’ının güneybatısındaki Zaranj şehrini seçti. Saffariler, Herat şehri de dahil olmak üzere İran’ın doğusu ve Afganistan’ın batısının büyük bir bölümünü fethetti. Ayrıca 876 yılında Bağdat’taki Abbasi Halifeliği’ne karşı bir sefer düzenlediler, ancak halifenin güçleri tarafından kovuldular.

Saffariler, Pers kültürünü desteklemeleri ve akademisyenleri, şairleri ve sanatçıları himaye etmeleriyle tanınıyordu. Saffariler hanedanı, Arap fetihlerinden sonra resmi dil olarak Arapça yerine Farsça’yı benimseyen ilk hanedan olmuştu.

İmparatorluk, 10. yüzyılda yaşadıkları iç çatışmalar ve Samaniler ile başka komşu güçlerin baskıları sonucunda çöktü.

Gazneli İmparatorluğu (962-1186)

Gazneli İmparatorluğu, ortaçağda Orta ve Güney Asya’da önemli siyasi ve kültürel güce sahip olan Persleşmiş bir Türk hanedanıydı. Türk kökenli hükümdar Alptekin tarafından kurulan imparatorluğun merkezi Gazne şehriydi. Afganistan kökenli en büyük imparatorluk olarak kabul edilmektedir. 

Gazneli Hanedanlığı, edebiyat, sanat ve mimari alanlarında önemli kültürel başarılar elde etmiş ve İran ve Hindistan dahil imparatorluğun farklı bölgelerinden gelen bilim adamlarını ve sanatçıları desteklemiştir. Ayrıca, imparatorluğun askeri gücü ile topraklarını bugünkü İran, Pakistan ve kuzey Hindistan’a kadar genişletmiştir. Gazneli hanedanlığı, Selçukluların istilaları ve en önemli hükümdarı olan Gazneli Sultan Mahmud’un ölümünden sonra birçok iç ve dış zorlukla karşı karşıya kalmış olsa da, bölgenin siyasi ve kültürel tarihinde önemli bir miras bırakmıştır. 

Gazneli Sultan Mahmud, Gazne İmparatorluğu’nun en büyük hükümdarlarından biriydi. O, parlak bir askeri stratejist ve sanat ve kültürün olağanüstü bir hamisiydi. Mahmud, Gazneli İmparatorluğu’nu günümüz İran’ından Hint yarımadasına kadar uzanan bölgeleri kapsayacak şekilde en geniş sınırlarına ulaştıran askeri fetihleri ve seferleriyle tanınır. 

Gazneli Sultan Mahmud, kültür, ticaret ve eğitimin merkezleri olan Lahor, Mathura ve Kannauj gibi büyük şehirleri fethetti. Ayrıca Fars edebiyatı ve sanatını destekledi ve çok sayıda şair ve alimi Gazne’deki sarayına davet etti. Onun döneminde Fars edebiyatı altın çağını yaşadı. Karmaşık tuğla işçiliği ve dekoratif unsurlarla karakterize edilen Gazneli mimari stili aynı dönemde ortaya çıktı. Mahmud’un hükümdarlığı, Hint yarımadasının tarihi ve kültürü üzerinde olduğu kadar, Fars edebiyatı ve sanatının gelişimi üzerinde de önemli bir etki yarattı. Fars dilinin şaheserlerinden olan Şahname eserini yazması için ünlü şair Firdevsi’yi desteklemesi önemli sanat faaliyetlerinden birisidir.

Ghur İmparatorluğu (10. yüzyıl–1215)

Ghur İmparatorluğu, 12. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar günümüz Afganistan, İran ve Kuzey Hindistan’ın büyük bir bölümünü yönettti. Bu hanedan, Afganistan’ın merkezindeki Ghor şehrinden köken alan etkili bir Müslüman hanedanıydı. Ghurlular, askeri becerileri, yenilikçi taktikleri ve değişen koşullara uyum sağlama yetenekleriyle tanınırlardı. Giyaseddin Muhammed (Ghur’lu Muhammed) ve kardeşi Muizziddin Muhammed Ghori’nin liderliğinde Ghurlular, bir dizi başarılı seferle imparatorluklarını genişlettiler. Giyaseddin Muhammed, Gazne şehrini fethetti ve ardından İran’ın doğusunda Selçukluları yendi. Kardeşi Muizziddin Muhammed Ghori, Rajputları yenerek Delhi Sultanlığı’nı kurdu ve kuzey Hindistan’da Müslüman yönetiminin başlangıcını oluşturarak genişlemeyi sürdürdü. 

Ghur İmparatorluğu, sanat ve bilime verdiği destekle de tanınıyordu. Ghurlular mimari ve mühendislik becerilerinin bir kanıtı olarak bugün hala ayakta duran Jam (Cem) Minaresi gibi etkileyici yapılar inşa ettiler. Ghurlu İmparatorluğu döneminde, Farsça dili ve kültürü İran, Afganistan ve kuzey Hindistan dahil olmak üzere geniş bir bölgeye yayıldı. Fars edebiyatına ve şiirine verdikleri destek, Farsçanın yüzyıllar boyunca bölgede önemli bir kültürel ve edebi güç olarak kalmasını sağladı.

1194 yılında inşa edilen Jam Minaresi, Afganistan’daki Ghur imparatorluğu döneminden kalan en ünlü eserdir.

Durrani İmparatorluğu (1747–1826)

1747 yılında Kandahar’da Ahmed Şah Durrani tarafından kuruldu. (Kendisine Ahmed Şah Abdali de denir) Durrani, İrandaki Afşar İmparatorluğunun çöküşü ile iktidara gelen Peştun kökenli bir komutandı. Ordusunu birçok başarılı fetihte yöneten  ve Günümüz Afganistan, Pakistan, İran, Hindistan ve Orta Asya’nın bazı bölgelerini ele geçiren yetenekli bir askeri stratejistti. Durrani İmparatorluğu, Güney Asya ve Orta Asya’da hakim bir güç haline geldi. 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndan sonra ikinci en büyük İslam imparatorluğu oldu. 

Sanat ve mimarinin hamisi olan Durrani’nin hükümdarlığı, bölgeye yaptığı kültürel katkılarla da tanınır. İmparatorluk içindeki isyanlar ve rakip güçlerin dış tehditleri dahil olmak üzere sayısız zorlukla karşı karşıya kalmasına rağmen, imparatorluğunun istikrarını ve birliğini korumayı başardı. Durrani İmparatorluğu’nun mirası, bugün hala bölgenin kültürel geleneklerinde, mimarisinde ve modern Afganistan’ın kuruluşunda görülebilir.

Durrani İmparatorluğu dönemine ait Bala Hisar kalesi iyi korunmuş ve günümüze kadar ulaşmıştır.

Hotak Hanedanlığı (1709–1738) 

1709’dan 1738’e kadar günümüz Afganistan ve İran’ın bazı bölgelerini yöneten Sünni Müslüman nitelikte bir hanedandı. Hanedan, Kandahar bölgesinden gelen ve Peştun kökenli bir kabile reisi olan Mirveyis Hotak tarafından kuruldu. Mirveyis Hotak, bir asırdan fazla bir süredir bölgeyi yönetmekte olan Safevi İmparatorluğu’na karşı başarılı bir isyanı yönetmişti. Mirveyisin oğlu Mahmud Hotak ve yeğeni Ashraf Hotak yönetiminde Hotak hanedanlığı, 1722’de Safevi İmparatorluğu’nun başkenti İsfahan’ı işgal ederek bu imparatorluğa son verdi. İran’ı yaklaşık yedi yıl boyunca yönetti. Hanedan, 1738 yılında Pers hükümdarı Nadir Şah tarafından yenilgiye uğratılınca sona erdi. 

Kısa ömürlü olmasına rağmen, Hotak hanedanlığı Afganistan ve çevresindeki büyük bir bölgenin tarihinde önemli bir rol oynadı. Hotak Hanedanlığı, askeri gücüyle olduğu kadar kültürel ve sanatsal başarılarıyla da tanınıyordu. Şairleri, bilim adamlarını ve sanatçıları destekledi ve bugün hala önemli bir turistik cazibe merkezi olan Kandahar’daki Mirveyis Hotak Türbesi gibi birçok güzel anıt inşa etti.

Hotak hanedanının bu haritası yaygın olarak bilinir, ancak bazı hatalar içerir. İlk olarak, Hotak hanedanı Safevileri yerinden etmesine rağmen, İran’ın Horasan bölgesi onların kontrolü altında değildi. Herat da Sadozai Sultanlığı’nın yönetimi altındaydı. Belh, Buhara Hanlığı’nın etkisi altındaydı ve Kabil ile Gazne hala Babür İmparatorluğu’nun yönetimi altındaydı.

Kandahar’daki Mirveyis Hotak’ın mezarı.